Łukaszewicz Józef Andrzej, pseud. i krypt. J. Andrysowicz, X. M. J. Ł. (1799–1873), historyk reformacji i oświaty. Ur. 30 XI w Krąplewie pod Stęszewem w woj. poznańskim. Był synem Teodora, pochodzącego z Małopolski, uczestnika wyprawy H. Dąbrowskiego do Wielkopolski, właściciela sołectwa krąplewskiego, i Katarzyny z Poplewskich. Uczył się najpierw u franciszkanów w Pyzdrach, potem w Bninie u pastora Rotwitta, który wzbudził w nim zainteresowanie dla historii dysydentów, zaś prof. T. Szumski, nauczyciel Ł-a w gimnazjum w Poznaniu, zainteresował go sprawami bibliografii i literatury. Naukę w szkołach średnich ukończył zdaniem matury w gimnazjum w Kaliszu. Przez kilka lat był guwernerem u Żółtowskich w Ujeździe, potem, za zebrane pieniądze, studiował na UJ (zapewne jako wolny słuchacz) historię, literaturę i bibliografię polską, a nadto filologię klasyczną. Z czasów studiów pochodzi kilkanaście wierszy Ł-a, zamieszczonych w „Mrówce Poznańskiej” (1821–2) i „Weteranie Poznańskim” (1825), ale owe próby poetyckie, utrzymane w stylu pseudoklasycznym (np. Oda do głupstwa, Oda do złota) nie należały do udanych. Już wówczas jednak zaczął Ł. ogłaszać notatki historyczne i archeologiczne, wiadomości o rzadkich starodrukach, wyszukiwanych z zachęty J. S. Bandtkiego, który otaczał Ł-a szczególną opieką i pragnął zatrudnić w Bibliotece Jagiellońskiej.
Ostatecznie rozpoczął Ł. po studiach pracę u Edwarda Raczyńskiego, organizującego właśnie bibliotekę publiczną w Poznaniu. Z polecenia Raczyńskiego odbył wówczas podróże po wielu miastach (m. in. Wrocław, Kraków, Warszawa, Gdańsk, Elbląg i Toruń), badając szczegółowo biblioteki i archiwa w poszukiwaniu nabytków dla biblioteki, materiałów historycznych godnych ogłoszenia drukiem. Równocześnie wyszukiwał unikatowe druki polskie z XVI w. dla Biblioteki Kórnickiej Tytusa Działyńskiego. Zbieraniem książek i rękopisów zajmował się Ł. nadal, już po objęciu kierownictwa Biblioteki Działyńskich, a gromadzenie druków emigracyjnych, w które zaopatrywał również Macieja Mielżyńskiego, naraziło go na dochodzenie policyjne przy okazji aresztowania Mielżyńskiego, m. in. za kontakty z emigracją polską w Paryżu. Do obowiązków Ł-a jako dyrektora Biblioteki Raczyńskich należała opieka nad wydawanymi staraniem Raczyńskiego zabytkami piśmiennictwa staropolskiego i pracami historycznymi (m. in. pamiętniki Paska, Kitowicza, A. Radziwiłła, zbiorowe wydanie dzieł Czackiego i „Dziejów Kościoła polskiego” T. Ostrowskiego). Dla Biblioteki Klasyków Łacińskich przełożył „O krasomowstwie” Kwintyliana i „Historię naturalną” Pliniusza Starszego.
W l. 1838–42 był Ł. nadto nauczycielem języka polskiego w protestanckim gimnazjum Fryderyka Wilhelma w Poznaniu, a do r. 1844 sprawował zarząd archiwum miejskiego. Prowadził także działalność publicystyczną. W r. 1834, wraz z Janem Poplińskim, profesorem gimnazjum w Lesznie, założył „Przyjaciela Ludu”, którego redaktorem był w l. 1840–6, w Poznaniu – także z Poplińskim – założył „Tygodnik Literacki” (1848), a samodzielnie wydawał i redagował „Orędownik Naukowy” (1840–6). Pismo to odegrało dużą rolę w historii polskiej kultury: drukowali w nim B. Trentowski, S. Goszczyński, M. Grabowski, M. Czajkowski, debiutowali tu M. Motty i A. Małecki. Własne wystąpienia publicystyczne Ł-a nie miały większej wagi: nie był on politykiem, nie posiadał skrystalizowanych poglądów politycznych, ostrożny, nieufny wobec haseł demokratów, głosił potrzebę pracy organicznej i uchodził za konserwatystę. W „Orędowniku Naukowym” ogłosił pod krypt. recenzję książki E. Dembowskiego „Piśmiennictwo polskie w zarysie”, w której m. in. zarzucał autorowi zbyt pobłażliwy stosunek do arian. „Orędownik” drukowany był we własnej drukarni Ł-a. W r. 1841 założył, początkowo na Garbarach, w domu swojego przyjaciela Antoniego Poplińskiego, drukarnię i księgarnię, która wkrótce pod nazwą Nowa Księgarnia znalazła pomieszczenie w Bazarze przy ul. Nowej. Do r. 1852 Ł. i Popliński byli właścicielami księgarni i drukarni, następnie oba wydawnictwa przeszły na własność Poplińskiego. Nakładem Nowej Księgarni ukazało się wiele wartościowych wydawnictw, m. in. „Chowanna” Trentowskiego. Za wydrukowanie „Listów Galicyjskich” H. Meciszewskiego, z fikcyjnym adresem wydawniczym i bez podania nakładcy, Ł. został ukarany grzywną, lecz uniknął procesu, gdyż „Listy” miały imprimatur cenzora. Po upadku „Orędownika”, w wyniku wydarzeń poznańskich 1846 r., Ł. skoncentrował się przede wszystkim na pracy badawczo-historycznej, którą kontynuował po opuszczeniu Poznania w r. 1852, kiedy to osiedlił się w odziedziczonym przez żonę majątku Targoszyce w pow. krotoszyńskim.
Pierwszą pracą historyczną Ł-a była Wiadomość historyczna o dyssydentach w mieście Poznaniu w XVI i XVII wieku, porządkiem lat zebrana (P. 1832, przekład niemiecki: Geschichtliche Nachrichten über die Dissidenten in der Stadt Posen und die Reformation in Grosspolen im 16. und 17. Jahrhunderte, Darmstadt 1843), w trzy lata później wydał obszerną, bogato udokumentowaną materiałem archiwalnym monografię O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkopolsce (P. 1835, w tłumaczeniu niemieckim Von den Böhmischen Brüder in ehemaligen Grosspolen, Grodzisko 1877), zapoczątkowując w ten sposób swoje badania nad dziejami polskiej reformacji. Wynikiem pracy w miejskim archiwum był dwutomowy Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach (P. 1838), w którym przedstawił zarówno początki i rozwój miasta (t. 1), jak i opracował szczegółowo różne dziedziny życia miejskiego (t. 2). Dzieło to, również przetłumaczone na język niemiecki, ukazało się dwukrotnie w l. 1846 i 1880, pt. Historisch-statistisches Bild der Stadt Posen in früheren Zeiten.
Gdy w r. 1841 wyłoniła się sprawa założenia uniwersytetu w Poznaniu, Ł. został wysunięty na katedrę literatury polskiej (?) przez lokalne władze oświatowe, które podnosiły jego pracowitość i obiektywizm w badaniach naukowych. Ów obiektywizm, zwłaszcza w podejściu do zagadnień różnowierczych, ściągnął na Ł-a niechęć duchowieństwa katolickiego i pewnego odłamu świeckich. W przeciwieństwie do swoich poprzedników Ł. nie dążył do syntezy w przedstawieniu dziejów reformacji. Celem jego były badania poszczególnych regionów i ugrupowań wyznaniowych z punktu widzenia ich roli w rozwoju polskiej reformacji, toteż po pracach o Wielkopolsce przeniósł swoje zainteresowania na obszary Litwy i Małopolski, przygotowując prace: Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie (t. 1–2, P. 1842, tłumaczenie niemieckie: Geschichte der reformirten Kirche in Lithauen, Leipzig 1848–50), doprowadzone do końca panowania Augusta III, oraz Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce (P. 1853). W pierwszej, najlepszej zresztą jego monografii z cyklu prac o reformacji, przeprowadził krytykę swoich poprzedników z obozu protestanckiego, zarzucając im stronniczość, zaś pracy katolickiego pisarza T. Ostrowskiego wytknął brak wszelkiego krytycyzmu i samodzielnych badań. Uznał tylko autorytet Waleriana Krasińskiego, badacza reformacji, lecz sam przyznawał, że jego „Dzieje” są tylko zbiorem materiałów zaczerpniętych z archiwum «Jednoty» w Lesznie oraz z Biblioteki Raczyńskich i Kórnickiej. Do archiwów kalwińskich na Litwie nie miał dostępu. Również i w drugiej pracy położył nacisk głównie na w. XVI, opierając się na archiwach Sz. T. Turnowskiego, dalszym wiekom poświęcając też tylko kilkadziesiąt stron, jako że nie dysponował odpowiednim materiałem archiwalnym. Ostro krytykowano (m. in. A. Mosbach, który spotkał się z mocną, stronniczą odpowiedzią Ł-a) technikę wydawniczą Ł-a. W istocie był on edytorem traktującym źródło dość niedbale. Tym niemniej dzieła Ł-a mówiące o różnowiercach polskich doczekały się takiej oceny: «Jako zbiory materiału nieco niekompletne, jako konstrukcje historyczne nie wystarczające, a przecież żaden badacz dziejów reformacji polskiej jeszcze przez długie lata bez nich się nie obejdzie» (S. Kot).
Ł. zamierzał opracować także historię luteranizmu polskiego, lecz stanął temu przedsięwzięciu na przeszkodzie brak źródeł, a w przedmowie do dzieła o kalwinizmie małopolskim zapowiadał wydanie dziejów antytrynitarzy polskich. Poprzestał jednak na krótkiej notatce O powstaniu i szerzeniu się arianizmu za panowania Zygmunta Augusta, ogłoszonej w książce o kalwinizmie małopolskim, oraz na artykule o Jerzym Niemiryczu, zwolenniku Karola Gustawa („Bibl.Warsz.” 1860). W l. 1849–59 ogłosił Ł. «znakomitą na swój czas i dziś w niejednym niezastąpioną» (S. Kot) 4-tomową Historię szkół w Koronie i w W. Ks. Litewskim od najdawniejszych czasów do r. 1794. Tomy 1 i 2 omawiają problem w ujęciu generalnym, pozostałe zaś zawierają dzieje poszczególnych zakładów naukowych. Jest to w większości materiał surowy, gdyż przedsięwzięcie przerastało po prostu siły jednego człowieka, nadto Ł. miał utrudniony dostęp do wielu archiwów i spotkał się, jak sam pisał, z «obojętnością, lenistwem, a może i zazdrością obrzydłą».
Ostatnim dziełem Ł-a jest Krótki historyczno-statystyczny opis miast i wsi w dzisiejszym pow. krotoszyńskim od najdawniejszych czasów aż po r. 1794 (t. 1–2, P. 1869–75). Był podobno i tom 3, lecz nie ukazał się drukiem. Najwartościowszą częścią tego dzieła jest 250-stronnicowa monografia miasteczka Kobylina, «pierwsza na tak wielką skalę wykonana praca o jednym z miasteczek polskich» (A. Pawiński). Badania nad przeszłością Kobylina doprowadziły Ł-a do bardzo ważnego wniosku, że lokowanie miast i wsi na prawie niemieckim wcale nie było równoznaczne z ich zniemczeniem. Tezę Ł-ego przyjął Pawiński. Obok wielu cennych dokumentów, jak wilkierze poszczególnych cechów, statuty bractw kurkowych itp., włączył Ł. do tej pracy również pierwszy zarys historii wsi wielkopolskiej.
Prace Ł-a znajdowały się pod przemożnym wpływem koncepcji historiograficznych J. Lelewela, zawartych w książce „O historii, jej rozgałęzieniach i naukach związek z nią mających”, uwzględniających w badaniach historycznych problemy statystyczne, fizjograficzne, ustrojowe, prawno-polityczne, stosunki międzynarodowe, życie gospodarcze i kulturalne narodu. Mając takie cele badawcze na widoku, dokonał Ł., zgodnie z tymi założeniami, bardzo ostrej recenzji pracy E. Kierskiego, pt. „Opis statystyczny i historyczny obwodu boreckiego w pow. krotoszyńskim”, w której orzekł, że po odjęciu danych statystycznych «pozostaną tylko same legendy, ołtarze i cuda». Praca ta powstała w związku z inicjatywą Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk opracowania opisu historyczno-statystycznego W. Księstwa Poznańskiego z pomocą kwestionariuszy rozesłanych do członków Towarzystwa. Po recenzji Ł-a Towarzystwo odstąpiło od swych zamierzeń. Do wymagań historiografii lelewelowskiej zastosował się Ł., pisząc, wespół z P. Posartem i A. Mułkowskim, książkę pt. Das Koenigreich Polen und die Freistadt Krakau (Stuttgart 1840) oraz, pod pseud. J. Andrysowicz, drobną książeczkę pt. Polska zawierająca jeografię i dzieje starożytne Polski od początku narodu aż do nowszych czasów (P. 1842, wznowienie 1886).
Przykładając wielką wagę do dziejów kultury polskiej, stanął Ł. w obronie Stanisława Augusta i jego zasług w dziedzinie umysłowego rozwoju i prób przebudowy politycznej. Uczynił to w rozprawie Wiek Stanisława Augusta uważany pod względem religii i obyczajów w porównaniu z wiekiem Wazów i Sobieskiego („Bibl. Warsz.” 1858). Była to odpowiedź na „Rzut oka na stan religijno-obyczajowy Polski w XVIII w.” M. Dzieduszyckiego. Wyrazem uznania dla zasług naukowych Ł-a było powołanie go na członka przez różne towarzystwa naukowe: w r. 1832 Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde (1839), przez Tow. Naukowe Krakowskie (1857), Tow. Przyjaciół Nauk Poznańskie i in. Ł. zmarł 13 II 1873. Był żonaty z Seweryną z Fryzów, z którą miał trzy córki: Konstancję, Marię, za Mieczysławem Łyskowskim, i Józefę, za Ildefonsem Chełkowskim. Księgozbiór Ł-a został sprzedany do Anglii, a papiery przeszły w posiadanie zięcia Mieczysława Łyskowskiego.
Nowy Korbut (Romantyzm), VIII 306–8; Bibliografia historii Polski 1815–1914. Tom wstępny, W. 1954 nr 2691–2696; Wojtkowski A., Bibliografia historii Wielkopolski, P. 1938 I nr 4542; – Dybiec J., Michał Wiszniewski. Życie i twórczość, Wr.–W.–Kr. 1970; Kot S., J. Ł., w: Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej, W. 1913 VIII 461–9 (bibliogr. podmiotowa i przedmiotowa); Skarga B., Narodziny pozytywizmu polskiego, W. 1964; Tazbir J., Tradycje ariańskie w kulturze współczesnej, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.” T. 16: 1972 (w druku); Wojtkowski A., Cenzura Pamiętników Paska, „Ruch Liter.” R. 7: 1932 s. 204–5; tenże, Gustaw Gizewiusz i jego listy do J. Ł-a, Andrzeja Niegolewskiego i Edwarda Raczyńskiego, w: Krzysztof Celestyn Mrongowiusz 1764–1855. Księga pamiątkowa pod red. Dra W. Pniewskiego, Gd. 1933 s. 295–310; tenże, J. Ł. jako historyk, „Kron. M. P.” R. 14: 1936 s. 1–36; tenże, Przyczynki do życiorysu J. Ł-a, tamże R. 9: 1931 s. 135–47 (krytyczny przegląd poprzedniej literatury o Ł-u); tenże, Rękopisy Szymona Teofila Turnowskiego, „Reform. w Pol.” R. 6: 1934 s. 192–7; – Dembowski E., Pisma, W. 1955 V; – Nekrologi: „Dzien. Pozn.” 1873 nr 38 (oparty na Enc. Org.), nr 184, 185 (pióra M. Mottego, przedruki: nakładem „Tyg. Wpol.” w P. w t. r., Ł. J. Krótki historyczno-statystyczny opis miast i wsi w dzisiejszym pow. krotoszyńskim..., P. 1875 II s. IX–XXXII, Motty, Przechadzki po mieście), „Kur. Pozn.” 1873 (przedruk w: Kronika żałobna rodzin wielkopolskich 1863–1876, P. 1877); – Arch. Państw. w P.: Acta Personalia des Gymnasial-Lehrers von Łukaszewicz, Acta betr. die Beaufsichtigung der Buchdruckerei, Buch- und Kunsthandlung des J. Łukaszewicz, jetzt Popliński (poznańskie Prezydium Policji sygn. II D 23) i wszyte do nich Acta betr. die Untersuchung wider den Buchhändler und Buchdrucker Łukaszewicz wegen des Druckes und Debits des Werkes Listy Galicyjskie 1843.
Red.